Wojciech Kossak (1856 Paryż - 1942 Kraków), Bitwa pod piramidami, 1927 r.

olej, płótno, 86,5 × 145,5 cm
sygn. i dat. l. d.: „Wojciech Kossak 1927”

„Pierwsi w szeregu mamelucy walczą z zawziętością; pomagają im w walce szlachetne zwierzęta, jakby świadome, że tratują wrogów… Niestety, mur bagnetów stalowych łamie ich zapał, jeszcze chwila, a legną przeszyte bronią najeźdźców.”
„Bitwa pod piramidami”, Warszawa 1901, s.11

Oferowany na aukcji obraz nawiązuje do wydarzeń historycznych, które miały miejsce podczas kampanii napoleońskiej w Egipcie (l. 1789–1801). Wyprawa ta według rozpowszechnianej oficjalnie narracji miała wyzwolić ludność egipską spod władzy mameluków i umożliwić jej dostęp do osiągnięć zachodniej cywilizacji, w istocie zaś dążenia Napoleona skupiały się na przejęciu kolonii brytyjskiej w Indiach (P. Jędryczak, R. Nowak, „Bitwa pod piramidami”, Wrocław 2021, s. 5). Jako temat artysta wybrał bitwę stoczoną 21 lipca 1798 r. pod wioską Embabech (obecnie Imbaba). Na pierwszym planie szarżujący mamelucy zderzają się z armią Napoleona w centrum kompozycji, w tle piramidy – symbole egipskiej kultury. Całość namalowana została z dużą dynamiką i ekspresją.
Motyw Bitwy pod piramidami pojawił się w twórczości Wojciecha Kossaka znacznie wcześniej i niejako w wyniku zmuszenia artysty do zmiany tematu planowanej panoramy. Początkowo malarz zamierzał ukazać Bitwę pod Samosierrą. Namiestnik cara w Warszawie, Aleksander Imeretyński, nie wydał jednak ostatecznie zgody na takie przedstawienie z obawy, że panorama w takiej formie mogłaby rozbudzić w sercach Polaków myśli patriotyczno-wyzwoleńcze. Konieczna była zmiana tematu na bardziej „bezpieczny” z punktu widzenia władz zaborczych, tym bardziej, że artysta miał już wynajętą rotundę w Warszawie na prezentację panoramy na przełomie 1900 i 1901 roku. Prace przygotowawcze obejmowały studia w Paryżu nad kostiumami i bronią, którą posługiwali się mamelucy – do tego zadania został oddelegowany Zygmunt Rozwadowski (jeden z zaproszonych do współpracy malarzy) oraz studia topograficzne prowadzone przez samego Kossaka wraz z Michałem Wywiórskim w okolicach Embabech z planem bitwy, zrekonstruowanym przez Adolphe’a Thiersa w opracowaniu „L’expedition de Bonaparte en Egypte” z 1900 r. (Ibidem, s. 7–8). Artysta chciał oddać jak najwierniejszy obraz rejonu, na którym ponad sto lat wcześniej stoczono bitwę. „Jak zawsze w tych wypadkach, tak i teraz postanowiłem jechać na pole bitwy w tej samej porze roku, nawet w tym samym miesiącu, w którym miała ona miejsce (…) U stóp naszych Kair z minaretami i kopułami meczetów i Nil wzdłuż którego, jak stogi siana wzdłuż Berezyny, piramidy i piramidy, jak daleko oczy sięgną.” (W. Kossak, „Wspomnienia”, oprac. K. Olszański, s. 185). Panorama przedstawiająca Bitwę pod piramidami powstała w rekordowym tempie czterech miesięcy. Mierzyła 15 x 115 m i publicznie została pokazana 2 kwietnia 1901 roku.

Na oferowanym obrazie z 1927 r., podobnie jak na panoramie o tym samym temacie, piasek po raz pierwszy został ukazany w rzeczywistym odcieniu. „Choć bitwę pod piramidami malowano już wcześniej na wielu obrazach – jest ona także tematem panoramy Jeana Charles’a Langlois (1853) – jednak wszędzie tam piasek miał barwę żółtą i przypominał ten na europejskich plażach. Czerwonawą barwę, charakterystyczną dla Sahary, oddali na płótnie jako pierwsi dopiero Kossak i Wywiórski”. (P. Jędryczak, R. Nowak, op. cit., s. 8). Kompozycja ta nie jest powtórzeniem żadnej ze scen zawartych w panoramie, lecz stanowi odrębną wizję malarską tego samego tematu.

Dodatkowe zdjęcia:
- Wojciech Kossak na tle panoramy Bitwa pod piramidami, 1901 r. źródło: Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa [dostęp: 4.01.2023]
– Pocztówka z 1906 r. z reprodukcją fragmentu panoramy Bitwa pod piramidami Wojciecha Kossaka, fot. Jadwiga Golcz (1866-1936), Źródło: CRISPA - Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Warszawskiego [dostęp 4.01.2023]